Տանձենի. ՀՀ Բույսեր

Տանձենի (լատ.՝ Pýarm), վարդազգիների (վարդածաղիկներ) ընտանիքի պտղատու ծառերի ցեղ։ Հայտնի է 60 տեսակ, Հայաստանում՝ 20։ Մշակության մեջ կա մոտ 5000 սորտ։

Կենսաբանական նկարագիր

Ցողունը ճեղքվածքավոր է, մուգ մոխրագույն, ճյուղերը՝ մոխրագույն, կարմրավուն կամ դեղնավուն, հարթ՝ ոսպահատիկներով պատված, սաղարթը՝ սեղմված բրգաձև, խիտ ճյուղավորվող, բարձրությունը՝ 2-20 մ։ Տերևները ձվաձև են, երկարավուն, կլորավուն, մուգ կանաչ, փայլուն, հարթ, եզրերը՝ մանր ատամնավոր։

Ծաղկաբույլը վահանիկ է, 1 ծաղկաբույլում՝ 5-15 ծաղիկ, ծաղիկները՝ երկսեռ, խոշոր, սպիտակ, երբեմն՝ բաց վարդագույն։

Պտուղը կլորավուն է կամ տանձաձև, տարբեր չափերի (50-800 զ), դեղին կամ կանաչ, երբեմն՝ կարմրավուն երանգով։ Պտղամիսը բարձրորակ է, նուրբ, բուրավետ, զովացնող հաճելի համով։ Սերմերը մանր են, սևավուն։ Երկարակյաց է (ապրում է մինչև 200, Հայաստանում՝ 100-150 տարի)։ Յուրաքանչյուր ծառի բերքատվությունը 30-300 (առանձին դեպքերում՝ 1000) կգ է։

Հայաստանում

• Տանձենի կովկասյան (Pýarm caucasica),
• Տանձենի սուր-սղոցանման (Pýarm oxyprion),
• Տանձենի Թախտաջյանի (Pýarm takhtadzhjanii),
• Տանձենի ուռատերև (Pýarm salicifolia),
• Տանձենի սիրիական (Pýarm syriaca) և այլն։

Տարածումը Հայաստանում
Տարածված է Արագածոտնի, Լոռու, Տավուշի, Վայոց ձորի, Սյունիքի և այլ մարզերում։ Մեծ թիվ են կազմում նաև տանձենու բնաշխարհիկ տեսակները՝

• Տանձենի բարձր (Pýarm elata),
• Տանձենի Զանգեզուրի (Pýarm zangezura),
• Տանձենի խոնարհված (Pýarm nutans),
• Տանձենի խառնված (Pýarm complexa) և այլն. տարածված են հիմնականում Սյունիքի մարզում։ ՀՀ բոլոր մարզերում մշակության մեջ տարածված է
• Տանձենի սովորականը (Pýarm communis)՝

Արարատյան, նախալեռնային, հյուսիս-արևելյան, Զանգեզուրի, Լոռի-Փամբակի գյուղատնտեսական գոտիներում (հաճախ առաջացնում են ինքնուրույն միադոմինանտ համակեցություններ՝ տանձուտներ)։

Պատմություն
Տանձենին հնագույն բույս է։ Հնդավորների մեջ զբաղեցնում է 2-րդ տեղը խնձորենուց հետո։ Տանձենու մասին հիշատակել է Ագաթանգեղոսը (5-րդ դար), ավելի ուշ (15-րդ դար) Տանձենու Կարմրենի և Սինի սորտերը նկարագրել է Ամիրղովլաթ Ամասիացին։

Քիմիական կազմ
Տարբեր սորտերի պտուղները միջին հաշվով պարունակում են

• շաքարներ՝ 8-15 %,
• թթուներ՝ 0,1-0,3 %,
• ազոտային նյութեր՝ 0,4 %,
• աղաղանյութեր՝ 0,03 %,
• A, B, C խմբերի վիտամիններ,
• ճարպեր, որոնց մոտ կեսը միաչհագեցած և բազմաչհագեցած ճարպեր են, և չի պարունակում խոլեստերին,
• պարունակում է մոտավորապես հավասար քանակի պղինձ և ցինկ (0,08 մգ և 0,1 մգ` 100 գ հումքի մեջ), 0,17 մգ երկաթ, 4,210 մգ
  ասկորբինաթթու ։

Սորտեր
Տանձենու մշակվող շատ տեսակներ պատկանում են Pyrus communis [syn. Pyrus domestica] տեսակներին

• 'Մալաչա'
• 'Սինի'
• 'Ուիլյամս ' - Pyrus communis ‘Williams' Bon Chrétien’
• 'Դյուշես'
• 'Կարմրենի'
• 'Սիբիրյան'
• 'Անտառային գեղեցկուհի'
• 'Ձմեռնուկ'
• 'Բերե Բոսկ'
• 'Բերե Արդանպոն'
• 'Օլիվյե դը Սեր'
• ' Նելիս ձմեռային'

Որոշ տեսակներ գրանցված են ՀՀ Կարմիր գրքում։

Կուլտուրական սորտերը հիմնականում առաջացել են հետևյալ տեսակներից՝

• տանձ սովորական կամ անտառային (Pýarm communis), որը վայրի վիճակում աճում է Եվրոպայում, Արևմտյան և Միջին Ասիայում,
• տանձ կովկասյան (Pýarm cavcasica),
• տանձ չինական (Pýarm serotina),
• ձյունատանձենի (Pýarm nivalis)։

Նշանակություն և կիրառում

Պտուղներն օգտագործվում են թարմ և վերամշակված (չիր, շաքարաչիր, մուրաբա, կոմպոտ, պովիդլո, զովացուցիչ ըմպելիքներ)։

Տանձենու բնափայտը շատ արժեքավոր է, ժամանակի ընթացքում ստանում է մուգ շագանակագույն սաթի երանգ։ Փայտանյութի, ինչպես նաև տանձենու պտղի մեջ կան «քարային բջիջներ», որոնց թաղանթները բաղկացած են փայտացած բջջանքից։ Տանձենու պտուղներից պատրաստում են կոմպոտ, ջեմ, զանազան քաղցրավենիքներ. Եվրոպայում հայտնի է Շվեյցարիայում պատրաստվող տանձի դոշաբը։

Բժշկության մեջ
Թթու տանձը ամրացնում է օրգանիզմը։ Տանձի չիրը օգտակար է ստամոքսի համար։ Ամուր տանձն օժտված է չորացնող հատկությամբ։ Տանձը քայքայում է երիկամների օքսալատային և ուրատային քարերը։