Սեխ. ՀՀ Բույսեր

Սեխ (լատ.՝ Cucumis melo), դդմազգիների ընտանիքի (cucurbitaceae) Cucumis ցեղին պատկանող բոստանային մշակաբույս։ Աչքի է ընկնում յուրահատուկ բուրումնավետությամբ և համով։ Մեծ տեղ է գրավում ժողովրդական սննդում։ Հայտնի է 10 տեսակ։

Սեխի հայրենիքը համարվում է Կենտրոնական Ասիան և Փոքր Ասիան։ Սեխը ջերմա և լուսասեր բույս է, չորադիմացկուն է, աճում է աղի հողերում։ Սեխի պտուղը գնդաձև կամ էլիպսաձև, դեղին, կանաչ, շականակագույն կամ սպիտակ գույնի։ Հասունանում է 2-ից մինչև 6 ամիս ընկած ժամանակահատվածում։

Հայաստանում
ՀՀ-ում՝ 3 տեսակ՝

• Սեխ սովորական (M. sativus),
• Սեխ մանրապտուղ կամ Շամամ (M. dudaim),
• Սեխ մոլախոտային (M. agrestis):

Աճում է հիմնականում Արարատյան դաշտում։ Մշակության մեջ առավել տարածված է մշակովի սեխը։

Ստուգաբանություն

Սեխի ծագման հնագույն օջախներն են համարվում Փոքր Ասիան, Իրանը, Աֆղանստանը և Միջին Ասիայի երկրները։ Հենց այդ երկրներում են ներկայումս կենտրոնացված սեխի հիմնական ենթատեսակները, ինչպես նաև դաշտամոլախոտային կիսամշակովի տեսակները։ Ասիական երկրներից սեխը տարածվել է Եվրոպայում և Ամերիկայում։

Սովորաբար բացատրվում է որպես «ուռճացված, ուռած պտուղը»։

Պատմություն
Առաջին հիշատակությունը (լատ.՝ pepones) հայտնաբերվել է Աստվածաշնչում (Թուոց 11:5)։

Վայրի սեխը այժմ չի հանդիպում։ Եվրոպայում սեխի մասին իմացել են Միջին դարերում։ Ռուսաստանում հայտնաբերվել է Վոլգայի տարածաշրջանում բերվել է 15-16-րդ դարերում Կենտրոնական Ասիայից։

Բուսաբանական նկարագիր
Ցողունը կողավոր է, գետնատարած, փռված, ճյուղավորվող, երկարություն' 2-2,5 մ։ Միամյա բույս է. ցողունն հնգակյունանի է, սնամեջ, կոպիտ թավոտությամբ, 1-3 մետր երկարությամբ և առաջ ճյուղավորվող։ Հիմնական ճյուղավորությունները միջինում 3-ից 6-ն են և ավելի։ Երկարացողուն տեսակների ցողունը լինում է 1,5 մետր և ավելի։ Արմատային համակարգը բավականին հզոր, խորը գնացող և առատ ճյուղավորված։ Տերևները պարզ են, խոշոր, երիկամաձև, տերևանութներում կան բեղիկներ սրտաձև կամ հնգանկյուն՝ հինգ խոշոր ջղերով և կոպիտ թավով: Ծաղիկները բաժանասեռ են (հանդիպում են նաև երկսեռ): Արական ծաղիկները փնջերով են՝ տերևանութներում, իգականները՝ մեկական։ Պտուղը բազմասերմ կեղծ հատապտուղ է՝ տարբեր ձևերի (կլոր, ձվաձև, տանձաձև, գլանաձև, տափակ և այլն) և մեծության (200 գ- 16 կգ): Պտղի մակերևույթը հարթ է, կողավոր, ցանցապատ, կնճռոտ և այլն, կեղևը՝ սպիտակ, դեղին, կանաչ, դարչնագույն, նարնջագույն և այլն։ Պտղամիսը սպիտակ է, կանաչավուն, կարմրավարդագույն, նարնջագույն։

Կիրառություն

Հիմնականում օգտագործվում է թարմ վիճակում, որպես քաղցր, բուրավետ և հյութալի սննդատեսակ։ Շաքարի քանակը սեխում կախված է ենթատեսակից և կարող է հասնել 3,6-ից մինչև 14 %-ի Բացի թարմ գործածությունից, սեխը մեծապես օգտագործվում է նաև մուրաբաների, ցուկատների, կոմպոտների, չրերի և թանձրուկի (մեղր) արտադրության մեջ, իսկ սերմերը ծեծած վիճակում նույնիսկ օգտագործում են որոշ կերակուրների մեջ։

Պտուղն օգտագործվում է թարմ և վերամշակված (մուրաբա, մարմելադ, պովիդլո, չիր, շաքարաչիր, մեղր): ՀՀ-ում մշակվում են Շալախ (վաղահաս), Սնեյվազ (միջահաս), Մասիս 2 (միջին ուշահաս) և այլ սորտեր։

Ճապոնական «միդորի» կոչվող լիկյորում օգտագործվում է սեխի համային հավելում։

Քիմիական կազմ
Սեխերն հարուստ են կալիումով, ինչպես նաև A և C վիտամիններով, պարունակում է շաքար (16-18 % և. ավելի), վիտամին C (մինչև 60 մգ %), կարոտին (A-նախավիտամին), պեկտինային նյութեր, հանքային աղեր և այլն։