Մրտավարդ. ՀՀ Կարմիր գիրք

Մրտավարդը (լատ.՝ Rhododendron, հին հունարեն ῥόδον rhódon «վարդ» և δένδρον déndron «ծառ» բառերից)), լեռնվարդ, լաշի, հավամրգագգիների ընտանիքի մշտադալար կամ տերևաթափ թփերի կամ փոքր ծառերի ցեղ։ Տերևները հերթադիր են, ամբողջական։ Ծաղիկները երկսեռ են, 5-անդամ, վահանաձև, հովանոցավոր ծաղկաբույլերով, հազվադեպ՝ մեկական։ Պտուղը տուփիկ է՝ բազմաթիվ դարչնագույն սերմերով։ Հայտնի է մրտավարդի շուրջ 1000 տեսակ՝ տարածված գլխավորապես Հյուսիսային կիսագնդի բարեխառն գոտում։ Հայաստանում աճում է կովկասյան մրտավարդը (լատ.՝ Rhododendron caucasicum), որն ընդգրկված է Հայաստանի կարմիր գրքում, տարածված է Փամբակի և Ծաղկունյաց լեռնաշղթաների հյուսիսային լանջերին։ Կովկասյան մրտավարդը բարձրլեռնային գոտում առաջացնում է մացառուտներ, իսկ մերձալպյան գոտում հանդես է գալիս որպես ենթանտառ։ Դեկորատիվ է, շատ տեսակներ աճեցվում են պուրակներում, ջերմոցներում, տնային պայմաններում։ Այս ցեղին են պատկանում նաև ծաղկաբուծության մեջ հայտնի ազալիաները, որոնք սենյակային կամ ջերմոցային ծաղիկներ են։ Նրանց համար ցեղում առանձնացվում է առանձին ենթացեղ կամ սեկցիա։

Ցեղում ընդգրկված տեսակները թփեր են, թփուտներ կամ փոքր ծառեր (հազվադեպ նաև մեծ ծառեր), երկարությունը հասնում է 10-100 սմ-ի, ամենամեծ տեսակը՝ ''R. protistum var. giganteum'' ունի 30 մ երկարություն։ Տերևները ունեն 1-2 սմ-ից մինչև 50 սմ երկարություն (''R. sinogrande''), բազմաձև, ունեն տերևների օղակադիր դասավորություն։ Բույսերը կամ մշտադալար են, կամ տերևաթափ։ Ծաղիկը երկսեռ է, ծաղկեպսակը մի փոքր անկանոն է՝ դեղին, վարդագույն կամ մանուշակագույն գունավորմամբ, հաճախ առաջացնում են վահանաձև, հովանոցավոր ծաղկաբույլերով, հազվադեպ՝ միայնակ դասավորված։ Պտուղը բազմակորիզ տուփիկ է, որը բացվում է վերևից ներքև։ Սերմերը ցուպիկաձև են՝ 0,5-2 մմ երկարությամբ։

Մրտավարդի ամբողջ վերգետնյա մասը խիստ թունավոր է մարդու համար, իսկ որոշ տեսակները թունավոր են արածող կենդանիների համար, փոշում և նեկտարում պարունակվող գրայանոտոքսինի պատճառով։ Բույսը պարունակում է թունավոր եթերային յուղ, որի կազմի մեջ մտնում են անդրոմեդոտոքին, արբուտին, լեդոլ, ցիմոլ, պոլյուստրոլ քիմիական միացությունները։ Որոշ դեպքերում մրտավարդը օգտագործվել է ինքնասպանություն գործելու նպատակով։ Այս թույները խախտում են բջիջների ռեցեպտորների նորմալ գործունեությունը, դրդում և ապա արգելակում կենտրոնական նյարդային համակարգը։ Մարդիկ ուտելով մրտավարդի ծաղիկներից պատրաստված մեղրը իրենց վատ են զգում։ Քսենոֆոնը նկարագրել է մ.թ.ա. 401թ արտին հունական զինվորների տարօրինակ վարքը՝ Rhododendron ponticum-ով շրջապատված գյուղից մեղր ուտելուց հետո։ Նմանապես մ.թ.ա. 67 թվականին Միհրդատյան երրորդ պատերազմի ընթացքում Պոմպեոսի զինվորները սնվելով մրտավարդի մեղրով թունավորվում են, իսկ որոշները՝ մահանում։ Հետագայում ապացուցվեց, որ մրտավարդից պատրաստված մեղրը ունի հալյուցինոգեն և հանգստացնող ազդեցություն։ Մրտավարդը խիստ թունավոր է նաև ձիերի համար. այս բույսով սնվելուց հետո ձիերը մի քանի ժամվա ընթացքում մահանում են։

Բույսի in vivo ազդեցության ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ այն ունի հակավարակային և լեղախթանիչ հատկություն, որի պատճառը ֆլավոնոիդների և սապոնինների հակաօքսիդանտ հատկությունն է։